خاموشی نقاره‌ها در عزای علی (ع) | گذری بر آداب و رسوم حرم مطهر رضوی در شب‌های قدر

طوبی اردلان | شهرآرانیوز؛ در روشنایی طلایی گنبد نشستن و دهان را با استغاثه و تکرار نام علی (ع) معطر کردن، آیینی نه امروزی است. قرن‌هاست زائر و مجاور دلداده و پناه‌آورده، می‌آیند تا شب‌های قدر را در جوار ضامن آهو سحر کنند. این پناه آداب و رسومی را رقم زده که بخشی از هویت مشهدالرضا (ع) را شکل داده است. در واقع رمضان، شهر آداب و مناسکی است که گره دیرینه با حرم مطهر دارد خاصه در شب‌هایی که احیاست و حکم حیات و نفس دوباره را برای هر مسلمانی دارد.

سیاه کردن رنگ پرچم

سده هاست که در حرم مطهر رضوی هر مرتبه با رؤیت هلال ماه صیام، نقاره خوانی سحر و مناجات گویی افطار دم می‌گیرند تا تأکیدی باشند بر لحظه‌های عبودیت و بندگی. این نوا، اما در سه شب خاموش است. در واقع با رسیدن ساعت شب قدر وهنگامه عزای امیر مومنان، خادمان به تکاپو می‌افتند تا نخستین رسم حرم را در این شب‌ها به جا آورند و آن تعویض پرچم بالای گنبد است.

سیاه پوشی شهر از این نقطه آغاز می‌شود و به کوچه‌های مشهد می‌رسد. البته رسم تعویض پرچم با آداب و رسوم خاصی در حریم حرم رضا (ع) تنها در دو شب عاشورا و شب شهادت ثامن الحجج (ع) انجام می‌گیرد، اما در روز‌های دیگر تقویمی و مناسبتی عزای ائمه اطهار (ع) هم پرچم بالای گنبد سیاه می‌شود.

روایت است که سنت سیاه پوشی را مأمون عباسی باب کرده است. در واقع پس از آنکه او در هنگام معرفی امام رضا (ع) به ولایت عهدی، رنگ سبز خلعت را جایگزین رنگ سیاه کرد، این رنگ به عنوان نماد شیعه رواج یافت، اما نسب پرچم سیاه رسمی است که دیرینگی آن را باید تا دوره صفوی به عقب برد. در سیاهه اسناد تاریخی آستان قدس از این دوره از افرادی که آنان را علمدار و پرچم دار خوانده اند، نام برده شده است.

همچنین در نسخه‌های خطی قرن دهم هجری قمری، نقاشی‌هایی برجای مانده که نشان یا پرچم آستان قدس که شکلی ترنج مانند داشته، به تصویر درآمده است. در حاشیه این پرچم، اسامی چهارده معصوم در چهارده دایره کنار هم چشم نوازی می‌کند و در وسط آن عبارت «مهر مشهد مقدس الرضا علیه افضل التحیه و الدعاء» دیده می‌شود.

پس از انقلاب اسلامی پرچمی طراحی می‌شود که روی آن عبارت «لااله الا ا..» به شکل گنبد و گلدسته گلدوزی شده و در حاشیه آن نام مبارک «رضا» به تکرار با رنگ زرد، دوردوزی شده است. این پرچم همیشه به جز ایام سوگواری بر بالای گنبد طلا در اهتزاز است و فقط در ایام عزاداری محرم و شهادت ائمه اطهار (ع)، با پرچم مخمل سیاه رنگ که همان نشان و همان حاشیه، با ساتن سبز زیتونی روی آن گلدوزی شده، تعویض می‌شود.

روشنایی حرم و خاموشی نقاره

بخشی از اسناد موجود در آستان قدس رضوی به دستورالعمل‌هایی اختصاص دارد که متولی آستانه در آن‌ها به چگونگی برنامه‌های ماه رمضان به ویژه شب قدر پرداخته است. این دستورالعمل‌ها شامل قرائت قرآن، برگزاری مراسم افطاری، نخل بندی، شمع گردانی، عزاداری، نوحه خوانی، ادعیه خوانی و نواخته نشدن نقاره می‌شود. یکی از مراسم هرساله حرم در شب‌های احیا، روشن نگهداشتن صحن‌ها با شمع و چراغ پیه سوز است. از آنجا که در گذشته، روشن نگهداشتن فضا‌های بزرگی مثل حرم کار سختی بوده، با غروب خورشید، همه چراغ‌ها و شمع‌ها خاموش و در حرم بسته می‌شده است.

این در‌ها در شب‌های قدر برای استفاده عموم تا سحر روز بعد، باز می‌مانده و چراغچیان موظف بودند روشنایی حرم را در این شب به صورت پیوسته تأمین کنند. همچنین طبق قانون جاری در حرم، در این ایام نفسی در نقاره‌ها نمی‌دمیده و کسی هم بر طبل‌ها نمی‌کوفته است. نقاره خوانان در این سه شب مثل بسیاری دیگر از کارکنان حرم تنها به ذکر و تلاوت قرآن مشغول بوده اند.

نخل گردانی مشهدی

یکی از این آیین‌های عزاداری شب‌های احیا مراسم «نخل گردانی» بوده است که این روز‌ها نشانش را جز لابه لای اسناد باقی مانده آستان قدس رضوی نمی‌توان یافت. نخل بندی رسمی بوده که در عصر حکومت صفوی در برخی نقاط ایران ازجمله مشهد در هنگام سوگواری برخی امامان شیعه به ویژه حضرت علی (ع) برپا می‌شده است. «نخل»، سازه‌ای چوبی شبیه به اتاقکی کوچک بوده که از دیواره‌های مشبک ساخته شده و کف آن را با به هم پیوستن تعدادی تنه درخت شکل می‌داده اند. این نخل در فرهنگ اسلامی نمادی از تابوت ائمه (ع) است که بر سر دست و بازو گردانده می‌شود.

تزیین و آرایش نخل با پارچه، آینه و دیگر زیورآلات از مقدمات این مراسم است که به آن «نخل بندی» می‌گویند. پس از بسته شدن نخل، زائران مشهدی آن را بر شانه می‌گذاشته و در صحن حرم می‌گردانده اند و به این صورت، عزاداری شب‌های احیا آغاز می‌شده است. مطابق این اسناد، کاغذ الوان، ورق نقره، طلا و آینه‌های رنگی ازجمله وسایل تزیین نخل بوده که به آن‌ها اشاره شده است. مراسم «نخل بندی» در حرم رضوی از سال ۱۰۶۷ ق تا پایان حکومت افشاری، با شکوه و وسعت خاصی برگزار می‌شده است، اما به مرور به دست فراموشی سپرده می‌شود.

خواندن دعا و عزاداری کردن

دعاخوانی شب‌های قدر تنها آیینی است که با شکل امروز خود چندان تفاوتی نکرده است. از قدیم الایام زائران و مجاوران حضرت رضا (ع) همیشه در شب‌های قدر در صحن‌ها و رواق‌ها حاضر می‌شده اند و به عزاداری، تلاوت قرآن، خواندن ذکر‌ها و دعا‌هایی مانند جوشن کبیر مشغول می‌شده اند. شب زنده داری در حرم که تا سحر طول می‌کشیده است، از دیگر آیین‌های این ایام بوده است که هنوز هم متداول است.
منبع: اسناد آستان قدس رضوی، کتاب‌دایره المعارف آستان قدس رضوی، پژوهش‌طاهره‌فجر داودلی و...